Etkinliği ve Güvenirliği Bilimsel Olarak Kanıtlanmış Besin Destekleri

Besin destek maddeleri kullanımı, sağlık ve performans için sağlıklı ve dengeli beslenmenin alternatifi değildir. Sporcu besin destekleri, ihtiyacın arttığı yada ihtiyaç duyulan besinlere ulaşımın zorlaştığı durumlarda beslenmeye destek olmayı amaçlamaktadır.

Daher ve arkadaşları dünya çapında ve farklı spor branşlarında yapılan araştırmaları inceledikleri derlemelerinde sporcular arasında besin destek maddelerini kullanımının %11 ile %100 arasında değiştiğini bildirmişlerdir.

2020 Tokyo Olimpiyatları’na katılan sporcuların %70’i de düzenli olarak besin destek maddeleri kullandıklarını bildirmişlerdir (Myonzolo 2020).

Yüzlerce farklı etken madde içeren besin destek maddesi piyasada satılmasına rağmen bunlar üzerinde yapılan bilimsel çalışmalar ve elde edilen veriler oldukça kısıtlıdır. Ayrıca çoğu etken madde üzerinde bir fikir birliğine varılmış değildir.

Etkinliği ve güvenirliği üzerinde net veriler olan ve Amerikan Spor Hekimliği Koleji, Uluslararası Olimpiyat Komitesi, Kanada Diyetisyenler Birliği, Beslenme ve Diyetetik Akademisi, Uluslararası Sporcu Beslenmesi Topluluğu, Avustralya Spor Enstitüsü gibi konuyla ilgili en büyük organizasyonların fikir birliğine vardığı bazı besin destek ürünleri bulunmaktadır.

İlk kategoride sporcu besinleri ve tıbbi supplementler yer almaktadır. Bu grupta bulunan ürünlerin örnekleri, kullanım şekilleri ve kullanımları durumlarında sorun olabilecek konular Tablo 1. de görülmektedir.

Tablo 1. Sporcu Besinleri ve Tıbbi supplementler

Görüldüğü gibi protein destekleri artık besin desteği olarak değil sporcu gıdası olarak sınıflandırılmaktadır.

Tıbbi saplementler ise kullanımında çok dikkatli olunması gereken gruptur. Bu gruptaki maddeler sadece eksiklik ve kullanımın ötesinde artmış ihtiyaç durumlarında kullanılmalı ve hekim tarafından seviyeleri takip edilmelidir. Eksiklik durumunda eksiğin tamamlanması hem sağlığı hem de performansı olumlu olarak etkilerken, yüksek dozlarda ve uzun süreli kullanımlar intoksikasyona ve ciddi sağlık sorunlarına neden olabilir.

Etkinliği ve güvenirliği üzerinde yapılan çok sayıda çalışma sonucunda fikir birliğine varılmış ürünlerin başında Kreatin gelmektedir.

Tablo 2’de kreatinin ergojenik ve fizyolojik etkileri ve kullanımına ilişkin endişeler yer almaktadır.

Tablo 2. Kreatin Etkileri ve kullanıma ilişkin endişeler

Kafein de kreatin gibi etkinliği ve güvenirliği kabul edilen bir diğer besin destek maddesidir. 2004 yılına kadar WADA’nın yasaklılar listesinde yer alan kafein, bu tarihte listeden çıkarılmıştır. Tablo 3’de kafeine ilişkin bulgular yer almaktadır.

Tablo 3. Kafein Etkileri ve Kullanımına ilişkin endişeler

Kabul görmüş bir diğer besin destek maddesi de bikarbonat olarak karşımıza çıkmaktadır. Bikarbonatın etkinliği ve kullanımına ilişkin endişeler de Tablo 4’de görülmektedir. Hücredışı tamponlama kapasitesine sahip olan bikarbonat, anaerobik glikolize bağlı asidite nedeniyle sınırlanan tüm performanslarda etkili olabilir. Ancak ağız yoluyla alınması, tadı ve sindirim sisteminde yarattığı rahatsızlık nedeniyle oldukça zordur.

Tablo 4. Bikarbonatın etkileri ve kullanımına ilişkin endişeler

Bikarbonat gibi anaerobik glikolize bağlı asidite nedeniyle sınırlanan tüm performanslarda etkili olabilecek bir diğer ürün de beta-alanindir. Ancak bikarbonat hücre dışı tamponlama kapasitesini arttırırken, beta-alaninin etkisi hücre içi tamponlama kapasitesinde artıştır. Sonuçta ortamda oluşan ve asiditeye neden olan hidrojen iyonlarını uzaklaştırdıklarından her ikisi de benzer mantıkla etki gösterir. Beta-alanin etkileri ve kullanımına ilişkin olası endişeler tablo 5’de yer almaktadır.

Tablo 5. Beta-alanin etkileri ve kullanımına ilişkin endişeler

Bu grupta yer alan son ürün nitratlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Kullanımı sonrası plazma nitrit konsantrasyonlarında ve nitrik oksit üretiminde artış yaptığı bilinmektedir. Nitrik oksit vücutta üretilen en kuvvetli damar genişleticilerden biridir. Damar sistemine ait etkileri ve metabolik etkileriyle egzersiz sırasında oksijen maliyetinde azalma sağlayarak dayanıklılık performansında artış sağladığı gösterilmiştir. Tablo 6’da etkileri ve kullanıma ilişkin endişeler gösterilmektedir.

Tablo 6. Nitrat etkileri ve kullanımına ilişkin endişeler

Tüm bu verilerin ışığında akılda tutulması gereken besin destek maddelerinin akılcı ve ihtiyaca uygun olarak kullanımıdır. Bilinçsiz ve uygun olmayan kullanımlarda performansı arttırmayacağı gibi performansta düşüşe ve hatta eşlik eden sağlık sorunlarına neden olabilir. Birçok diğer ürünün performans ve sağlık üzerine etkileriyle ilgili çalışmaların sonuçları birbirleriyle çelişmekte ve ürünlerle ilgili kafa karışıklığı yaratmaktadır.

Çalışmalarda farklı sonuçlar elde edilmesinin ve çelişkili sonuçların olası nedenleri olarak;

• Düşük örneklem sayıları
• Katılımcılar arasındaki farklılıklar (fiziksel aktif sağlıkli bireylerle, olimpiyat sporcuları, farklı yaş grupları gibi)
• Sporcu alt gruplarının yetersiz temsili (kadınlar, ileri yaştaki sporcular, engelli sporcular vs.)
• Güvenilmez yada ilgisiz performans testleri
• Yanıltıcı değişkenlerin yetersiz kontrolü
• Önerilen beslenme uygulamalarının yapıl/a/maması
• Diğer destek maddeleriyle etkileşim gibi faktörler karşımıza çıkabilir.

Bu konulara dikkat edilerek sporcular ve egzersiz yapanlar tarafından sıklıkla kullanılan diğer bir çok besin destek maddesi üzerinde bilimsel çalışmaların yapılmasına devam edilmelidir.

Prof. Dr. H.Ulaş YAVUZ

Kaynaklar

• AIS Position Statement: Supplements and Sports Foods in High Performance Sport.(August, 2022) https://www.ais.gov.au/__data/assets/pdf_file/0014/1000841/PositionStatement-Supplements-and-Sports-Foods.pdf. 04.10.2024
• Daher J, Mallick M, El Khoury D. Prevalence of Dietary Supplement Use among Athletes Worldwide: A Scoping Review. Nutrients. 2022 Oct 3;14(19):4109. doi: 10.3390/nu14194109. PMID: 36235761; PMCID: PMC9570738
• www.wadaama.org/en/questions-answers/strict-liability-in-anti-doping-code. Erişim tarihi 01.10.2024
• Maughan RJ, Burke LM, Dvorak J, LarsonMeyer DE, Peeling P, Phillips SM, Rawson ES, Walsh NP, Garthe I, Geyer H, Meeusen R, van Loon LJC, Shirreffs SM, Spriet LL, Stuart M, Vernec A, Currell K, Ali VM, Budgett RG, Ljungqvist A, Mountjoy M, Pitsiladis YP, Soligard T, Erdener U, Engebretsen L. IOC consensus statement: dietary supplements and the high-performance athlete. Br J Sports Med. 2018 Apr;52(7):439-455. doi: 10.1136/bjsports-2018-099027. Epub 2018 Mar 14. PMID: 29540367; PMCID: PMC5867441
• McCubbin A, Allanson B, Caldwell J, et al. (2020). Sports Dietitians Australia position statement: Nutrition for exercise in hot environments. Int J Sport Nutr Exerc Metab, 31, 116.
• Myoenzono K, Yasuda J, Takai E, Shinagawa A, Kaneko N, Yoshizaki T, NammaMotonaga K, Yoshino M, Kondo E, Nakajima K, Hangai M, Kamahara K, Kamihigashi E, Kusano S, Kamei A.  Investigation of supplement use and knowledge among Japanese elite athletes for the Tokyo 2020 Olympic/Paralympic games and the Beijing 2022 winter Olympic/Paralympic games. Front Sports Act Living. 2023 Oct 18;5:1258542. doi: 10.3389/fspor.2023.1258542. Erratum in: Front Sports Act Living. 2023 Nov 29;5:1338039. doi: 10.3389/fspor.2023.1338039. PMID: 37927448; PMCID: PMC10622793.
• Thomas DT, Erdman KA, Burke LM. Position of the Academy of Nutrition and Dietetics, Dietitians of Canada, and the American College of Sports Medicine: Nutrition and Athletic Performance. J Acad Nutr Diet. 2016 Mar;116(3):501528. J Acad Nutr Diet. 2017 Jan;117(1):146.